مقدمه و تغییر الگو بیماری‌ها

بیماری در نقطه مقابل سلامت قرار دارد و به هرگونه حالت ناخوشایند و رنج‌آور اطلاق می‌شود که احساس تندرستی را مختل می‌کند. بیماری در طیفی از سلامتی کامل تا آستانه مرگ قرار می‌گیرد.

در سالیان اخیر، با موفقیت در کنترل بیماری‌های واگیردار، الگوی بیماری‌ها تغییر کرده است. امروزه، بیماری‌های غیرواگیر و مزمن به دلیل تغییر در سبک زندگی (کم‌تحرکی، تغذیه نامناسب، مصرف دخانیات) عامل اصلی ۸۰٪ از مرگ‌ومیرها در کشورمان هستند.

بیماری‌های غیرواگیر مجموعه‌ای از بیماری‌ها هستند که عامل مشخصی ندارند، بلکه مجموعه‌ای از عوامل خطر در بروز آن‌ها نقش دارند. خوشبختانه اکثر این عوامل قابل کنترل هستند.

بیماری‌های قلبی ــ عروقی

این بیماری‌ها شامل هرگونه بیماری که دستگاه گردش خون را تحت تأثیر قرار دهد، می‌شود و شامل بیماری‌های قلب، عروق مغز، کلیه و عروق محیطی است. بیماری عروق کرونر قلب و سکته‌های قلبی و مغزی شایع‌ترین علل مرگ‌ومیر در این گروه هستند.

مکانیسم بیماری عروق کرونر (آترواسکلروز)

قلب برای تأمین اکسیژن و مواد غذایی خود به دو شریان کرونر وابسته است. در اثر رسوب تدریجی چربی و کلسترول در دیواره داخلی این سرخرگ‌ها، توده‌هایی مومی‌شکل به نام پلاک ایجاد می‌شود. این فرآیند که آترواسکلروز نام دارد، باعث تنگی و سخت شدن عروق شده و جریان خون به عضله قلب را کاهش می‌دهد (ایسکمی). گاهی سطح پلاک پاره شده و یک لخته خون روی آن تشکیل می‌شود که جریان خون را کاملاً مسدود کرده و باعث سکته قلبی یا مغزی می‌شود.

عوامل خطر

این عوامل به دو دسته قابل کنترل و غیرقابل کنترل تقسیم می‌شوند:

سرطان

سرطان رشد غیرقابل کنترل و نامنظم سلول‌هاست که می‌تواند به بافت‌های مجاور حمله کرده (تهاجم) و یا به بخش‌های دیگر بدن سرایت کند (متاستاز). توده‌ای از این سلول‌ها را "تومور" می‌نامند. تومورها می‌توانند خوش‌خیم (غیرسرطانی) یا بدخیم (سرطانی) باشند.

علل بروز سرطان

سرطان در اثر جهش‌های ژنتیکی ایجاد می‌شود که می‌تواند ناشی از دو دسته عامل اصلی باشد:

• عوامل داخلی (ژنتیکی): جهش‌های ارثی یا خودبه‌خودی.
• عوامل محیطی (کارسینوژن‌ها):
  • فیزیکی: اشعه فرابنفش (UV) خورشید، اشعه‌های یون‌ساز (X).
  • شیمیایی: دود سیگار، آزبست، مواد افزودنی شیمیایی.
  • میکروبی: ویروس HPV (سرطان دهانه رحم)، ویروس هپاتیت B و C (سرطان کبد).

علائم هشداردهنده سرطان

شناسایی علائم اولیه می‌تواند کلید تشخیص زودهنگام باشد. این علائم عبارتند از:

• تغییر در عادات روده‌ای یا مثانه
• زخمی که بهبود نمی‌یابد
• خونریزی غیرعادی یا ترشح از بدن
• ضخیم شدن یا ایجاد توده در پستان یا هر جای دیگر از بدن
• سوءهاضمه یا difficulty در بلعیدن که مداوم است
• تغییر واضح در زگیل یا خال
• سرفه خشک یا خشن که مداوم است
• لاغر شدن ناگهانی و بدون دلیل

نکته: وجود این علائم به معنی قطعی سرطان نیست، اما مراجعه به پزشک برای تشخیص دقیق ضروری است.

پیشگیری و درمان

پیشگیری اولیه (جلوگیری از ابتلا): تا ۵۰٪ از سرطان‌ها با تغییر سبک زندگی قابل پیشگیری هستند.

• تغذیه سالم (مصرف زیاد میوه و سبزی).
• فعالیت بدنی منظم و کنترل وزن.
• پرهیز از مصرف دخانیات و الکل.
• محافظت در برابر نور خورشید.
• واکسیناسیون (مانند واکسن HPV و هپاتیت B).

پیشگیری ثانویه (تشخیص زودهنگام): غربالگری منظم (مانند ماموگرافی، تست پاپ اسمیر، کلونوسکوپی) برای یافتن بیماری در مراحل اولیه.

درمان: جراحی، شیمی‌درمانی، و رادیوتراپی.

دیابت

دیابت یک بیماری مزمن است که در آن بدن قادر به تولید انسولین کافی نیست یا به انسولین تولید شده به درستی پاسخ نمی‌دهد. انسولین هورمونی است که به قند (گلوکز) اجازه می‌دهد تا از خون وارد سلول‌ها شده و به عنوان انرژی استفاده شود. در دیابت، قند در خون باقی می‌ماند و می‌تواند به اندام‌های مختلف بدن آسیب برساند.

انواع دیابت

• دیابت نوع ۱: یک بیماری خودایمنی است که در آن بدن به اشتباه سلول‌های تولیدکننده انسولین در پانکراس (لوزالمعده) را تخریب می‌کند. این نوع معمولاً در کودکان و نوجوانان رخ می‌دهد و فرد به تزریق انسولین نیاز مادام‌العمر دارد.
• دیابت نوع ۲: شایع‌ترین نوع دیابت است که در بزرگسالان دیده می‌شود. در این نوع، یا پانکراس انسولین کافی تولید نمی‌کند یا سلول‌های بدن به انسولین مقاوم شده‌اند (مقاومت به انسولین). این بیماری ارتباط مستقیمی با اضافه وزن، کم‌تحرکی و سابقه خانوادگی دارد.

علائم و عوارض

علائم دیابت نوع ۱ معمولاً ناگهانی و شدید است (پرنوشی، پرادراری، پرخوری، کاهش وزن). اما دیابت نوع ۲ اغلب سال‌ها بدون علامت است و علائم آن (خستگی، تاری دید، عفونت‌های مکرر) خفیف هستند.

عدم کنترل قند خون در درازمدت می‌تواند عوارض جدی و ناتوان‌کننده‌ای به همراه داشته باشد:

• بیماری‌های قلبی-عروقی و سکته
• نارسایی و آسیب کلیه (نیاز به دیالیز)
• آسیب به اعصاب ( neuropathy )
• آسیب به شبکیه چشم و نابینایی
• پای دیابتی و زخم‌های مزمن که منجر به قطع عضو می‌شود.